فیض كاشانی

ولادت ونسب

محمد مشهور به ملامحسن و ملقب به فیض در چهاردهم ماه صفر سال 1007 ه. ق در یكی از معروف ترین خاندان های علم، عرفان و ادب، كه سابقه درخشان آنان به حدود چهار قرن می رسد دركاشان به دنیا آمد.
پدرش رضی الدین شاه مرتضی فقیه، متكلم، مفسر و ادیب در كاشان حوزه تدریس داشته و از شاگردان ملا فتح الله كاشانی و ضیاء الدین محمد رازی بوده است.
مادر او بانویی عالم و شاعر، دخترضیاء العرفا رازی( از علمان بزرگ شهر ری) بوده است. جد " فیض " ، تاج الدین شاه محمود فرزند ملا علی كاشانی، عالم و عارفی شاعر از ناموران زمان خویش در كاشان بوده و در آنجا مدفون است.

دوران كودكی و تحصیلات

ملا محسن ، چهارمین فرزند شاه مرتضی در دو سالگی پدر خود را از دست داد. از آن پس دایی و عمویش تعلیم و تربیت او و دیگر برادرانش را به عهده گرفتند و چون فیض از برادران خود باهوش تر بود مقدمات علوم دینی و بخش هایی از آن را تا سن بلوغ در كاشان نزد عمو و دایی اش نورالدین محمد فرا گرفت.
بیست ساله بود كه با برادر بزرگش عبدالغفور برای ادامه تحصیل به اصفهان ، كه در آن روزگار پایتخت كشور و مركز تجمع علمای بزرگ و استادان ماهر در رشته های مختلف علوم اسلامی بود، رهسپار گردید و از این موقعیت مناسب كه در هیچ یك از شهرهای ایران و دیگر ممالك اسلامی یافت نمی شد بیشترین بهره ها و استفاده های علمی را برد.
مشهورترین استادان و ناموران اجازه اجتهاد و نقل روایت فیض در اصفهان، ملا محمد تقی مجلسی، شیخ بهایی، در علوم فقه و حدیث و تفسیر و میرداماد، میرفندرسكی و ملا صدرا در فلسفه، عرفان و كلام بوده اند.
پس ازآن ملا محسن با شنیدن خبر ورود سید ماجد بحرانی به شیراز، از اصفهان به آنجا رفت و مدت دو سال نزد ایشان به تكمیل علم حدیث و روایت پرداخت و از او نیز اجازه نقل روایت گرفت سپس به اصفهان بازگشت و بار دیگر در حلقه درس و بحث شیخ بهایی حاضر شد و از محضر وی استفاده های شایان برد.
در این ایام بود كه فیض به بیت الله الحرام مشرف شد و پس از مراجعت از مكه به شهرهای دیگر ایران مسافرت كرد و از دانشمندان آن شهرها بهره برد تا زمانی كه ملاصدرا از شیراز به قم مهاجرت كرد و در كهك قم اقامت گزید. در این موقعیت كه ملاصدرا ریاضت و علم باطنی راشروع كرده بود ملامحسن و ملاعبدالرزاق لاهیجی به سویش شتافته، مدت هشت سال مونس تنهایی او بودند و در مصاحبت های شبانه روزی با استاد استفاده كامل معنوی می بردند.
دراین دوران ملاصدرا دو دختر فاضل و عالم خود را به دو شاگردش ملامحسن و ملاعبدالرزاق تزویج كرد و آن دوشاگرد و داماد را به " فیض" و " فیاض" لقب داد. در همین زمان از سوی حاكم شیراز از ملاصدرا تقاضای مراجعت به شیراز شد. او این دعوت را پذیرفت. فیض نیز به همراه استاد و پدر همسرش به شیراز رفت و نزدیك به دو سال در آنجا ماند. بعد از این مدت او به كاشان بازگشت و به امر تدریس، تعلیم ، تبلیغ ، ترویج ، تالیف و تصنیف مشغول گردید و گاه در قمصر و كاشان با جمعی از دوستان نماز جمعه اقامه نمود.

شاگردان معروف فیض

ملامحسن شاگردان فراوانی داشت. آنان علاوه بر استفاده های علمی و معنوی از او به كسب اجازه های اجتهاد و نقل حدیث نیزمفتخر گردیده بودند معروفترین شاگردان ایشان عبارتند از:

1- محمد مشهور به علم الهدی

فرزند فیض كه از دوران كودكی تا پایان عمر نزد پدر حضور داشت و درتالیف و تصنیف كتب و رساله ها با او همكاری می كرد. علم الهدی از پدر چندین اجازه مختصر و طولانی دریافت نمود و خود او دارای آثارعلمی فراوان است .

2- احمد مشهور به معین الدین

فرزند دیگر فیض كه اونیز در فقه و حدیث متبحر و دارای تألیفاتی بوده است.

3- محمد مؤمن فرزند عبدالغفور( برادر فیض)

از فقیهان و مدرسان عصر خود كه در یكی از شهرهای مازندران به تعلیم و تدریس طلاب و محصلان علوم دینی اشتغال داشته است.

4- شاه مرتضی دوم

پسر برادر فیض و دو فرزند او به نامهای محمد هادی و نورالدین محمد كه هر سه از فاضلان عصر خود و دارای كتاب ورساله های متعدد بوده اند.

5- ضیاء الدین محمد

او فرزند حكیم نورالدین، دایی فیض است كه عالمی حكیم و عارفی دانشمند و شاعر بوده است.

تألیفات

نوشته های فیض در زمینه تفسیر قرآن، حدیث و روایت، كلام و عرفان، اخلاق و ادبیات به شرح زیر است :
تفسیر صافی، الوافی، الشافی، النوادر، المحجة البیضاء، اصول العقائد، رساله علم الیقین، رسالة الحق الیقین، رساله عین الیقین، رساله الحق المبین، زاد السالك، دیوان قصاید، غزلیات و مثنویات .

فیض در نظر بزرگان

درباره شخصیت وآثار فیض كاشانی نظرات و دیدگاه های گوناگونی از سوی علما و بزرگان هم عصر و بعد از او ابراز شده كه به نمونه هایی از آنها اشاره می شود.
( آن) علامه محقق و مدقق، جلیل القدر و عظیم الشأن و بلند مرتبه كامل، ادیب و متبحر در همه علوم است.
محمد فرزند مرتضی مشهور به فیض كاشانی، فاضل، عالم ، ماهر، حكیم، متكلم، محدث، فقیه، محقق، شاعر و ادیب بود و نوشته های فراوانی است.
استاد محقق ما ملامحمد محسن فیض كاشانی صاحب كتاب الوافی و دویست كتاب و رساله دیگر می باشد.
بر علما و بزرگان دینی پوشیده نیست كه فیض در فضل و فهم و خبره بودن در فروع و اصول دین و زیادی نوشته ها با عبارات و جملات زیبا و رسا ، سرآمد دیگر عالمان دین است.
... او در دانش وادب و زیادی معلومات و دانستنی ها و به كارگیری تعبیرات وعبارات نیكو درنوشته ها و احاطه كامل به علوم عقلی و نقلی مشهور است.
از مشایخ علامه مجلسی، عالم با فضل و متبحر، محدث و عارف حكیم، ملامحسن فرزند شاه مرتضی مشهور به فیض كاشانی است.
..." فیض" علمدار فقاهت و پرچمدار حدیث و گلدسته رفیع فلسفه و معدن معارف دینی واسوه اخلاق بود.

وفات

ملامحسن فیض كاشانی در سال 1091 ه.ق بعد از عمری تلاش در مكتب اهل بیت علیهم السلام دار فانی را وداع گفت.
منبع: تبیان
/س